Kącik Wychowawczy

Drodzy Rodzice!

Sprawność ruchowa lewej ręki powinna być na tyle rozwinięta, aby dziecko swobodnie mogło rysować i wykonywać różne zadania graficzne; wówczas bez trudu opanuje umiejętność pisania. W wieku przed­szkolnym i wczesnoszkolnym należy przeprowadzać różnego rodzaju zabawy i ćwiczenia, które pomogą dziecku poprawić sprawność ręki i przygotują do wysiłku związanego z nauką pisania. Przydatne są tu przede wszystkim ćwiczenia grafomotoryczne oraz ćwiczenia mające na celu zapoznanie dzieci z prawidłowym sposobem i kierunkiem kreślenia liter, a także właściwym sposobem ich łączenia.

Pomoc w przygotowaniu do nauki szkolnej jest szczególnie potrzebna dzieciom leworęcznym, ponieważ mają one bardzo trudne zadanie przystosowania się do życia w „praworęcznej cywilizacji" tzn. we współ­czesnym świecie, w którym wszystkie przedmioty są przeznaczone do użytku dla osób praworęcznych. Również pismo (krój liter, sposób ich łączenia czy dynamika sekwencji ruchów podczas pisania) jest dostosowane dla osób piszących prawą ręką.

Osoby piszące ręką lewą napotykają na różne bariery, które muszą pokonać. Opanowanie umie­jętności pisania przez dzieci leworęczne jest dość trudne, gdyż naturalnym kierunkiem pisania lewą ręką jest pisanie od strony prawej do lewej. Tendencję tę można obserwować u wielu przedszkolaków już wówczas, gdy podejmują pierwsze próby rysowania szlaczków czy pisania liter. W początkowym okresie nauki szkolnej pojawia się „pismo zwierciadlane", które powstaje w wyniku zapisu wyrazów lub działań matematycznych od strony prawej do lewej. Taki sposób pisania zazwyczaj ustępuje w pierwszej klasie, gdy dziecko osiąga dojrzałość w zakresie orientacji w przestrzeni i nabywa właściwe nawyki ruchowe w pisaniu. Niekiedy symptomy „pisma zwierciadlanego" mogą utrzymywać się dłużej, sprawiając trudności w poprawnym pisaniu i czytaniu: może utrzymywać się silna tendencja do pisania i czytania od prawej strony do lewej, odwracania położenia liter i cyfr w przestrzeni, mylenia liter p, b, d, g oraz m, w i n, u

Na co należy zwracać uwagę, przygotowując dziecko leworęczne do pisania?

Już w okresie przedszkolnym należy zadbać o właściwe ułożenie ręki dziecka i kartki papieru podczas rysowania (przede wszystkim szlaczków i ornamentów). Dotyczy to także położenia kartki lub zeszytu podczas zapisywania liter lub prostych wyrazów, np. swojego imienia. Należy też pilnować, by dziecko utrzymywało prawidłowy kierunek rysowania - od strony lewej do prawej. Trzeba bowiem uświadomić sobie, że pisanie lewą ręką nastręcza wiele problemów natury technicznej. Prawa ręka podczas pisania pociąga za sobą pióro czy długopis, z którego swobodnie spływa atrament lub tusz. Lewa natomiast, pisząc od lewej strony do prawej, popycha narzędzie do pisania w przód. Pisanie lewą ręką jest trud­niejszym zadaniem motorycznym: stalówka czasem wbija się w papier, tusz i atrament gorzej spływają na papier. Widać przy tym wyraźnie, że pióro jest mniej dostosowane do pisania niż ołówek czy długopis. Dlatego jest bardzo pożądane, aby dziecko leworęczne jak najdłużej używało ołówka. W niektórych krajach leworęczni pierwszoklasiści piszą ołówkiem do końca roku szkolnego.

Inną bardzo ważną sprawą jest właściwe ustawienie ręki i ułożenie zeszytu. Kiedy dziecko lewo­ręczne podczas wykonywania czynności graficznych układa rękę w sposób zwierciadlany do ułożenia jej przez dziecko praworęczne, wówczas zasłania sobie i zamazuje napisany tekst. W tej sytuacji, jeśli nie uzyska właściwych wskazówek, jak pisać lewą ręką, samo poszuka sposobu najbardziej dla niego dogodnego. Dzieci często przyswajają sobie złe nawyki ruchowe - najczęściej wyginają rękę w nadgarst­ku i odchylają dłoń ku górze. Taki układ ręki często obserwuje się u osób leworęcznych i określa się jako „rękę w rotacji” czy „rękę we fleksji". Ten nienaturalny i nieprawidłowy układ ręki wywołuje silne napięcie mięśniowe, dlatego ręka szybko się męczy, boli, a ponadto ma ograniczony zakres ruchów.

Opisane trudności wpływają na jakość pisma. Zwłaszcza w początkowym okresie nauki litery są mało kształtne, proporcje zachwiane, a połączenia liter - niewłaściwe. W konsekwencji pismo jest mało czytelne i nieestetyczne. Dodatkowym problemem jest tempo pisania. Dzieci leworęczne często piszą wolniej od rówieśników, nie nadążają za klasą. Ta sytuacja rodzi w następstwie problemy wtór­ne: niepowodzenia w początkowym okresie nauki pisania są źródłem negatywnych emocji. Napięcie emocjonalne powoduje podwyższone napięcie mięśniowe, co w rezultacie wpływa dezorganizujące na czynność pisania, pogarszając jakość pisma. Nietrudno przewidzieć dalsze konsekwencje: dziecko traci wiarę we własne siły i możliwości. Pojawia się niechęć do nauki pisania i nauki szkolnej w ogóle. Towarzyszyć temu mogą niekorzystne zmiany w osobowości: obniżenie motywacji, wytworzenie po­stawy lękowej wobec szkoły, pojawienie się zaburzeń nerwicowych.

Trzeba uświadomić sobie, że dzieci leworęczne często wykazują mniejszą sprawność ruchową rąk, a więc tym bardziej potrzebują pomocy w tym zakresie, i to już od najwcześniejszych lat.

W jakim zakresie potrzebna jest pomoc dziecku leworęcznemu?

Nie wystarczy pozwolić pisać dziecku lewą ręką. Niezbędne jest udzielenie mu wszechstronnej pomocy, dzięki czemu:

• dziecko zaakceptuje swoją leworęczność, akceptując tym samym konieczność ćwiczeń przygotowują­cych do pisania,
• lewa ręka usprawni się ruchowo,
• utrwali się dominacja lewej ręki (lateralizacja),
• wykształci się prawidłowa orientacja lewej i prawej strony ciała i przestrzeni,
• ustali się prawidłowa pozycja podczas zajęć graficznych (rysowania i pisania), sposób siedzenia, poło­żenie kartki papieru (zeszytu),
• wykształci się nawyk prawidłowego ułożenia ręki,
• wykształci się sposób prawidłowego trzymania ołówka czy długopisu,
• utrwalą się nawyki ruchowe, związane z rysowaniem, takie jak: kreślenie linii pionowych (z góry na dół), poziomych (od strony lewej do prawej), okręgów (w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara),
• utrwalą się nawyki ruchowe, związane z pisaniem, takie jak: rysowanie szlaczków, pisanie wyrazów od strony lewej do prawej.

Dzięki takiej pomocy łatwo będzie rozpocząć naukę pisania lewą ręką oraz doskonalić nawyki ru­chowe niezbędne dla tej czynności, są one bowiem inne w przypadku pisania prawą ręką, a inne podczas pisania lewą. Opanowanie tej umiejętności, z przestrzeganiem zasad pisania lewą ręką, jest warunkiem postępów szkolnych, zapobiega też frustracjom i zniechęceniu.

Pracując z dzieckiem leworęcznym, należy przestrzegać wskazań dotyczących prawidłowej pozycji ciała, sposobu trzymania ołówka, wykonywania ćwiczeń relaksujących oraz usprawniających motory­kę rąk, zabaw i ćwiczeń rozwijających świadomość ciała oraz orientację w przestrzeni. Wskazane jest obserwowanie dziecka i ustalenie, czy powinno rysować i pisać lewą ręką. W wątpliwych przypadkach należy przeprowadzić konsultację w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Ważne jest usprawnianie motoryki rąk oraz współpracy ręki i oka podczas zabaw i ćwiczeń graficznych. Konieczne jest wytworze­nie poprawnych nawyków związanych z pozycją dziecka podczas rysowania i pisania oraz nawyków związanych z trzymaniem ołówka (długopisu). Oto szczegółowe wskazania:

1. Prawidłowa pozycja dziecka podczas rysowania lub pisania:

• dziecko siedzi przy stole, mając obie stopy oparte o podłogę, plecy wyprostowane,
• sąsiad z ławki siedzi po jego prawej stronie (lewa ręka musi mieć swobodę ruchów),
• kartka papieru lub zeszyt znajdują się nieco na lewo od osi ciała dziecka (lewa ręka podczas rysowania czy pisania zbliża się od strony lewej ku osi ciała),
• kartka papieru lub zeszyt są ułożone ukośnie, lewy górny róg kartki (zeszytu) jest skierowany ku górze (od­wrotnie niż w przypadku ułożenia przez osobę praworęczną) lub dziecko używa zeszytu z ukośną liniaturą,
• dziecko dowolnie reguluje kąt nachylenia zeszytu.

Uwaga: Światło powinno padać z prawej strony lub z góry (rozproszone); korzystne dla leworęcznego dziecka jest pisanie na lekko nachylonym pulpicie.

2. Sposób trzymania ołówka lub długopisu podczas pisania:

• dziecko powinno trzymać ołówek lub długopis w trzech palcach: między kciukiem i palcem środkowym, naciskając ołówek lub długopis od góry palcem wskazującym,
• koniec ołówka lub długopisu powinien być skierowany ku lewemu ramieniu,
• podczas pisania palce powinny się znajdować poniżej liniatury zeszytu.

Uwaga: W początkowym okresie nauki (klasa 0 i klasa pierwsza) dziecko powinno posługiwać się ołów­kiem.

3. Ćwiczenia usprawniające umiejętność rysowania i pisania:

1. Ćwiczenia ułatwiające opanowanie prawidłowego chwytu i sposobu trzymania ołówka lub długopisu: - lepienie kulek z plasteliny, zgniatanie palcami kulek z papieru,

• wydzieranie drobnych papierków, wyskubywanie nitek,
• kruszenie, rozsypywanie soli, kaszy, piasku po tacy drobnymi ruchami palców,
• rysowanie na płaszczyźnie poziomej: na papierze leżącym na ławce, gdy dziecko stoi, a jego ręka swobodnie zwisa ku dołowi,
• rysowanie na płaszczyźnie pionowej: na papierze rozpiętym na ścianie lub na tablicy, gdy dziecko stoi, unosząc rękę na wysokość dolnej części twarzy (arkusz papieru powinien się znajdować na wysokości ust i nosa, nieco na lewo od osi ciała); do tego ćwiczenia warto wykorzystać wzory z zestawu Przygo­towanie do nauki pisania. Ćwiczenia grafomotoryczne według Hany Tymichovej M. Bogdanowicz.

2. Ćwiczenia usprawniające kontrolowanie siły nacisku ręki dziecka w trakcie pisania:

• kreślenie linii, figur, liter, cyfr na tackach z kaszą (według Metody Dobrego Startu M. Bogdanowicz),
• malowanie palcem na dużych arkuszach papieru,
• malowanie farbą za pomocą pędzla do golenia,
• obrysowywanie konturów rysunków w pozycji stojącej (na papierze leżącym na stole lub zawieszonym na ścianie), np. wzorów z książki Przygotowanie do nauki pisania. Ćwiczenia grafomotoryczne...,
• wykonywanie ćwiczeń graficznych przy użyciu różnych narzędzi: kredy, kredek woskowych, węgla rysunkowego, ołówka, długopisu, pióra, pędzli i mazaków różnej grubości.

3. Ćwiczenia relaksacyjne w przerwach podczas ćwiczeń graficznych:

• naprzemienne zaciskanie i rozwieranie pięści, uświadomienie sobie stanu napięcia mięśniowego i roz­luźnienia,
• zabawy naśladujące ruchy, np. pryskanie wodą, otrzepywanie rąk z wody, wytrzepywanie wody z rękawa, otrząsanie się z wody, strzepywanie nitki z rękawa.

4. Kształtowanie nawyków ruchowych związanych z kierunkiem pisania (automatyzacja ruchów):

• kreślenie linii z zachowaniem kierunku ruchu; linie pionowe - z góry na dół, linie poziome - od strony lewej do prawej,
• rysowanie kół w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara (podobnie jak pisanie litery Q, - zachowanie kierunku ruchu od strony lewej do prawej podczas rysowania szlaczków, pisania wyrazów, - zaznaczanie kolorowego marginesu z lewej strony w zeszycie lub rysowanie w lewym górnym rogu kartki słoneczka, które wskazuje drogę (zaczynamy od słoneczka, czyli od lewej strony),
• wykorzystywanie gier i zabaw rysunkowych wymagających zachowania tego kierunku, np. z Dyktand graficznych Z. Handzel.

5. Ćwiczenie precyzji ruchów:

• ćwiczenia ruchowe usprawniające ruchy rąk i dłoni, nadgarstka, palców jednej ręki i obu rąk,
• kreślenie linii (pionowych, poziomych, ukośnych, łamanych, krzywych) i figur geometrycznych (koło, elipsa, kwadrat, trójkąt) różnymi technikami graficznymi w powietrzu, na tackach z piaskiem,
• rysowanie figur, obrysowywanie kształtów geometrycznych, pisanie wyrazów bez odrywania ręki od kartki, np. według wzorów z publikacji Przygotowanie do nauki pisania, ćwiczenia grafomotoryczne...

Uwaga: Rozpoczynamy ćwiczenia od dużych, zamaszystych ruchów w powietrzu i nad kartką, następnie rysujemy na dużych powierzchniach papieru, a dopiero potem na tabliczkach i kartkach. Rysowanie w liniaturze to ostatni etap ćwiczeń poprzedzających pisanie.

6. Ćwiczenia koordynacji wzrokowo-ruchowej w następującej kolejności:

• rysowanie po śladzie, obwodzenie konturów rysunków,
• kalkowanie rysunków przez szkło, kalkę techniczną lub folię, obrysowywanie ich za pomocą szablonów,
• zamalowywanie rysunków konturowych,

- zakreskowywanie pól rysunku liniami pionowymi, poziomymi, ukośnymi, falistymi,

- wypełnianie rysunku innymi materiałami, np. skrawkami bibuły, plasteliną lub watą,

- robienie ramki ze szlaczków,

- wycinanie rysunku,

- wklejanie rysunku do zeszytu.

W jaki sposób dziecko leworęczne powinno opanować umiejętność pisania liter?

W okresie poprzedzającym naukę pisania z dzieckiem leworęcznym należy pracować według programu opisanego powyżej. Wskazane jest, aby nabyło ono umiejętność rozpoznawania i nazywania liter.

W pierwszym etapie nauki pisania dziecko powinno nauczyć się wskazywać punkt, od którego rozpocznie pisanie litery, poznać drogę i kierunek kreślenia liter, a także dostrzegać podobieństwa i różnice w budowie liter oraz w sposobie ich zapisywania. Warto je też zachęcać do starannego i do­kładnego wykonywania poleceń.

Kolejny etap nauki służy utrwaleniu znajomości poznanych liter: dziecko kreśli je według wzoru, a potem pisze z pamięci. Nauka pisania odbywa się najpierw bez użycia liniatury. Po wielokrotnych ćwi­czeniach można zacząć pisać w liniaturze.

Następny etap dotyczy najpierw łączenia liter (początkowo bez liniatury), a później płynnego pisania sylab i wyrazów w liniaturze.

Wcześniej, przed ćwiczeniami, warto przygotować bransoletkę/zabawkę z wizerunkiem Iwa, którą dziecko założy na lewą rękę. Ma to pomóc dziecku w orientacji w schemacie ciała: w odróżnieniu lewej ręki od prawej, zapamiętaniu nazwy „lewa ręka" oraz prawidłowemu wskazywaniu „lewych części ciała", czyli tych po lewej stronie (jest to częsty problem wielu przedszkolaków, a nawet dzieci w wieku szkolnym). Skojarzenie nazw „lew" oraz „lewa" jest łatwe ze względu na podobieństwo fonetyczne i może pomóc w zapamiętaniu umiejscowienia w schemacie ciała lewej ręki (na niej znajduje się lew-zabawka).

Podczas jednych zajęć dziecko nie powinno wykonywać zbyt wielu ćwiczeń/ rysunków - zrobi to bowiem szybko i niedbale. Zasadą jest w miarę staranne wykonanie zadań. Dziecko będzie się cieszyć i przeżywać radość, jeśli zapewnimy mu dobrą atmosferę podczas ćwiczeń, a w przerwach - odprężenie i relaks.

Co robić, gdy dziecko nieprawidłowo trzyma ołówek lub długopis w palcach?

Dla dzieci, które nieprawidłowo trzymają ołówek lub długopis w palcach, zalecane są nasadki. Stosowanie takiej nasadki podczas pisania bądź rysowania umożliwia skorygowanie nieprawidłowego chwytu narzędzia graficznego (ołówka, długopisu bądź pióra). Nasadka jest też pomocna w przypadku, gdy dziecko nie potrafi kontrolować siły chwytu i nacisku na narzędzie lub gdy trzyma palce zbyt blisko kartki, na której pisze, zasłaniając sobie pole widzenia i uniemożliwiając kontrolowanie pisanego tekstu.

H. Tymichova proponuje wykonanie takiej nasadki przez nałożenie wałeczka modeliny na oprawkę automatycznego ołówka, wyciśnięcie w nim wgłębienia na palce i utwardzenie w wysokiej temperaturze. Przygotowanej w ten sposób nasadki dziecko powinno używać tak długo, aż wytworzy się i utrwali prawidłowy sposób trzymania ołówka.

Nasadki występują w różnych wersjach, np. w kształ­cie graniastosłupa lub kuli z wymodelowanymi wgłębieniami albo o trójkątnym przekroju (zob. rys. 2). Najbardziej wskazane są nasadki z elastycznego tworzywa. Można je nasunąć na ołówek czy pióro do­wolnej grubości, ponieważ mają otwory różnej wielkości. Nasadki te są przydatne zarówno dla dzieci praworęcznych, jak i leworęcznych.

 

Ważnym aspektem rozwoju psychoruchowego dziecka jest świadomość własnego ciała i przestrzeni. Na świadomość tę składa się umiejętność rozróżniania kierunków w przestrzeni: „góra", „dół", „przed", „za", „w" ,„obok", „dookoła", „nad", „pod". Szczególnym osiągnięciem jest odróżnianie prawej i lewej strony własnego ciała oraz kierunku „na prawo" i „na lewo" w przestrzeni. Umiejętność ta rozwija się bardzo in­tensywnie w okresie wczesnego dzieciństwa, a w dojrzałej formie staje się podstawą kształtowania się złożonych czynności takich jak czytanie i pisanie. Dzieci oburęczne lub z niewielką dominacją lewej ręki często mają trudności w opanowaniu orientacji kierunkowej zarówno we wskazywaniu prawej i lewej ręki, jak i tych kierunków w przestrzeni.

Świadomość ciała ma swoje źródło w doznaniach dotyku, ucisku, temperatury, węchu, smaku, odczuwania ruchu (kinestetycznych), równowagi. Pierwotne wyobrażenie własnego ciała jest rozwijane w okresie wczesnego dzieciństwa i z czasem staje się coraz bardziej świadome. Ważną rolę odgrywa tu kontakt fizyczny (dotykowy i kinestetyczny) dziecka z matką, a następnie z innymi osobami z otoczenia. Przykładem takich kontaktów są zabawy „paluszkowe". Świadomość ciała znacznie wzrasta, gdy odczu­ciom skórnym, równowagi i kinestetycznym towarzyszą określenia słowne. Zwerbalizowane odczucia są już konkretną wiedzą dziecka o sobie i swojej pozycji w przestrzeni.

Pod koniec okresu przedszkolnego sześciolatek potrafi określić lewą i prawą rękę. Następnym osią­gnięciem będzie wiedza o tym, że na lewo od osi ciała wszystkie części ciała są „lewe", zaś na prawo -„pra­we". Pierwszoklasista powinien poradzić sobie z rzutowaniem schematu ciała (prawo - lewo) w przestrzeń i pokazać, co znajduje się na prawo od niego („To okno jest na prawo, bo jest po mojej prawej ręce"), a co na lewo („A to okno jest na lewo, bo jest po mojej lewej ręce"). Dopiero ośmiolatek będzie zdolny do odwró­cenia tego schematu w przestrzeni i wskazania np. prawej ręki lub lewego oka u osoby stojącej naprzeciw. Wszystkie te osiągnięcia opierają się na znajomości schematu własnego ciała. Proces nabywania świado­mości własnego ciała i przestrzeni często przebiega z opóźnieniem u dzieci leworęcznych i oburęcznych. Kompetencje te są o tyle ważne, że decydują o postępach w nauce czytania i pisania w wieku szkolnym.

Zabawy paluszkowe.

Takie zabawy nie tylko rozwijają świadomość własnego ciała, ale mają też aspekt psycho­logiczny.  Zabawy „paluszkowe", prowadzone indywidualnie z dzieckiem, cechuje naturalność i prostota. Istotnym komponentem kontaktu fizycznego pomiędzy dzieckiem i dorosłym są pozytywne przeżycia emocjonalne: miłość, zaufanie, bezpieczeństwo. Zabawy więc stanowią również znakomitą propozycję spędzania czasu z dzieckiem w wielu sytuacjach codziennych: podczas porannej toalety, w czasie „przymilanek" przed zaśnięciem, w trakcie podróży pociągiem lub oczekiwania przed gabinetem lekarskim. Zapewniając bliskość fizyczną, obniżają poziom lęku, mają kojący wpływ. Polecamy tu Przytulanki, czyli wierszyki na dziecięce masażyki w opracowaniu M. Bogdanowicz (Wydawnictwo Harmonia). Wytworzona więź emocjonalna jest trwała, sprzyja dojrzewaniu emocjonalnemu, socjalizacji dziecka, a więc rozwojowi jego osobowości. Dzieci leworęczne doświadczają wielu trudnych i przykrych sytuacji w związku z koniecznością dostosowania się do „świata praworęcznych" i dlatego ten rodzaj zabaw jest im potrzebny.

Ważna rola rodziców.

Pomyślne rozpoczęcie nauki przez dziecko wymaga osobistego zaangażowania rodziców. Ich zadaniem jest zarówno codzienne czytanie dziecku książeczek, zachęcanie do zabaw rozwijających mowę, myślenie i wyobraźnię, wspólne poznawanie świata na spacerach, w kontakcie z przyrodą, jak i zajęcia manualne oraz grafomotoryczne przygotowujące do pisania. Rodzice powinni też wzmacniać w dziecku wiarę w siebie, we własne siły i możliwości. Mogą to osiągnąć, poświęcając mu codziennie choć trochę czasu i przestrzegając zasady: zachęcać, lecz nie zmuszać.

Ćwiczenia powinny być wykonywane w atmosferze akceptacji, aby dziecko mogło prze­zwyciężyć lęk przed niepowodzeniem i niechęć do rysowania. Warto, aby rodzice brali czynny udział w zabawach. Staną się wówczas nie tylko obserwatorami wydającymi polecenia, lecz także towarzyszami w nauce. Pamiętajmy, że dziecko pracuje zawsze bardziej efektywnie w obecności dorosłego.

To od Was, Drodzy Rodzice, zależy, czy Wasze dziecko będzie cieszyło się z rzeczy, które samo wykona, i czy będzie z dumą mówiło :„umiem rysować", „lubię rysować". Warto je zatem zawsze pochwalić za wysiłek i nagrodzić odpowiednim słowem: „świetnie", „dobrze", „podoba mi się". Dlatego też akcep­tujmy wszystkie rysunki, a niepowodzenia obracajmy w żart. To zachęci dziecko do dalszych ćwiczeń i zabaw związanych z rysowaniem, które jest niezbędnym etapem poprzedzającym rozpoczęcie nauki pisania.

 

Agata Frankiewicz